Chùa PY-SEY VA-RA-RAM (Chùa Ba Sy)

Di tích Chùa Pyseyvararam còn gọi là chùa Ba Sy tọa lạc cách thành phố Trà Vinh khoảng 10km về hướng tây bắc, cách thị trấn Càng Long khoảng 13km về hướng đông nam thuộc ấp Giồng Chùa, xã Phương Thạnh, huyện Càng Long, tỉnh Trà Vinh.

Ngôi chùa được xây dựng vào cuối thế kỷ thứ XVII cách nay hơn 400 năm trong khuôn viên rộng gần 6 héc ta.

Từ những ngày sau Cách mạng tháng 8/1945, sư cả chùa là Thạch Khmau đã nuôi chứa bảo vệ cán bộ cách mạng ngay trong chánh điện. Vì vậy, địch nghi ngờ cho nả pháo làm sư cả bị thương và viên tịch.

Khi sư Sơn Thanh lên thay trụ trì, liền tổ chức phật tử và quần chúng nhân dân biểu tình đòi địch không được bắn pháo vào chùa, đòi giảm tô, giảm thuế và vận động thanh niên tham gia Việt Minh; vận động phật tử đóng góp lúa gạo, thuốc uống, vải sợi, dầu lửa… phục vụ kháng chiến.

Bước sang giai đoạn chống Mỹ (1954 – 1960), chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện âm mưu chia rẽ dân tộc. Thấy ý đồ thâm độc của địch, sư Thạch Sa Bút lúc này đang tu ở chùa đề xuất thành lập trường trung học của tỉnh dạy chữ Khmer và đào tạo cán bộ. Nhà chùa đã hiến một số cây sao, cây dầu cất trường Răs-Smây-Chă-Ri-Gia (Trường Minh Đức) vào năm 1955. Đến năm 1957, chính quyền ngụy không cho trường hoạt động và phải đóng cửa. Tuy chỉ hoạt động hơn hai năm, nhưng nhiều học sinh của trường khi trưởng thành đã tham gia cách mạng trong đó tiêu biểu có ông Sơn Wên, Sơn Wang…

Cũng năm này, sư Thạch Sa Bút bí mật tổ chức họp mặt tại chùa Ba Sy nhằm chuyển phong trào đấu tranh trong giới phật tử ở các chùa Khmer trong tỉnh thành phong trào đấu tranh hợp pháp. Theo sự chỉ đạo của ông Ma ha Sơn Thông – Khu ủy viên Khu Tây Nam bộ, đã giao nhiệm vụ cho Hội đồng Kỹ luật sư sãi (Hội Mê-kon) đứng ra chủ trì lễ Phật đản năm 2500 Phật lịch tại chùa Sam Rông Ek. Buổi lễ có trên 70 chùa trong tỉnh với hơn 7.000 người tham dự. Sau bài diễn văn, đến phần diễn đàn tự do về ngày Phật đản, các vị sư đại diện các chùa lần lượt lên tiếng tố cáo chính sách đồng hóa dân tộc, đòi dân sinh, dân chủ….

Năm 1964, biết được nhà chùa nuôi chứa cán bộ nhưng chưa đủ chứng cứ để buộc tội, địch liền cho đóng đồn gần trước cửa chùa để theo dõi, đồng thời cho pháo bắn phá làm sư Thạch Sao Nang cùng một số bà con phật tử bị thương, ngôi chính điện và sa la bị hư hỏng nặng.

Sau cuộc Tổng tiến công xuân Mậu Thân 1968, để giành lại thế chủ động địch chuyển hướng chiến lược đánh ra vùng ven. Tháng 6/1968, địch bắn pháo vào chùa và vùng phụ cận làm sa di Thạch Bích cùng 04 người trong gia đình ông Thạch Hòa chết. Ông Thạch Hòa nhanh chóng vào chùa bàn chuyện với sư cả Sơn Khune đưa phật tử mang xác nạn nhân đến đấu tranh tại trụ sở tề xã Phương Thạnh. Không lâu sau, địch lại ập vào chùa tìm bắt các sư đi lính nhưng vấp phải sự đấu tranh quyết liệt của các vị sư cùng bà con. Sư cả Sơn Khune phối hợp với các chùa khác tổ chức lên tỉnh tá túc ở chùa Kompong, chùa Phướng, chùa Tri Tân đấu tranh nhiều ngày liên tục. Hàng ngày, cứ đến 3-4 giờ sáng thì tập trung lại kéo đến cơ quan đầu não của địch đòi địch phải chấp nhận yêu sách “không được vào chùa bắt lính”.

Nhằm đề phòng địch tấn công vào chùa hạn chế tử vong, một số sư và phật tử thân tín có giấy căn cước được hòa thượng Sơn Khune giao nhiệm vụ đi chợ mua thuốc, băng gạt về dự trữ tại chùa.

Những cuộc đấu tranh của chùa mà người đứng đầu là sư cả Sơn Khune luôn dựa vào triết lý nhà Phật để giáo dục làng lính không được đàn áp, khủng bố đồng bào. Nhà chùa kết hợp với cán bộ cách mạng làm tốt công tác binh vận, đã thuyết phục gần 200 binh lính giác ngộ cách mạng trở về với gia đình làm ăn sinh sống. Bên cạnh đó còn tích cực ủng hộ vật chất và vận động đồng bào phật tử đóng góp nhiều của cải, lúa gạo, cây gỗ, thuốc men, vải sợi, dầu lửa để cán bộ, chiến sĩ ta có thêm điều kiện kháng chiến nhanh chóng “Đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào” góp phần làm nên thắng lợi vẻ vang trong chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử thống nhất nước nhà.

Trong hai cuộc kháng chiến chùa Ba Sy đã nuôi chứa bảo vệ nhiều cán bộ cách mạng trong đó có ông Ma ha Sơn Thông – nguyên Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội đồng Dân tộc của Quốc Hội; Trần Thành Đại – nguyên Bí thư Tỉnh ủy Trà Vinh, đại biểu Quốc Hội Khóa VI; Thạch Minh Mẫn – nguyên Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Trà Vinh; Sơn Tho – nguyên Phó ban Dân tộc tỉnh Cửu Long; Sơn Wênh – nguyên tỉnh ủy viên, Phó ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Trà Vinh; Sơn Wang – nguyên Phó Giám đốc Sở Giáo dục Đào tạo tỉnh Trà Vinh; Trần Lái – nguyên Trưởng ban Khmer vận tỉnh Trà Vinh… Riêng Hòa thượng Sơn Khune đã được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam truy tặng Huy chương kháng chiến hạng nhất.

Ngày 18/7/2012, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 2631/QĐ-BVHTTDL xếp hạng di tích Chùa Pyseyvararam là di tích cấp quốc gia thuộc loại hình di tích lịch sử.