Di tích Chùa Vel Lac (Lạc Hòa)

Di tích chùa Vel Lac còn gọi là chùa Lạc Hòa tọa lạc cách thành phố Trà Vinh khoảng 40km về hướng đông nam, cách thị trấn Cầu Ngang khoảng 10km về hướng nam thuộc ấp Lạc Hòa, xã Thạnh Hòa Sơn, huyện Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh.

Chùa Vel Lac được xây dựng vào năm 2194 Phật lịch tức năm 1650 dương lịch trong khuôn viên rộng 66.650m². Trải qua thời gian ngôi chùa được trùng tu sửa chữa nhiều lần.

Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, khi Chi bộ xã Ngũ Lạc được thành lập (1937), đồng chí Lâm Văn U – Bí thư Chi bộ bàn bạc với sư cả Thạch Hiên chọn ngôi chùa làm cơ sở hoạt động của cách mạng.

Sau khi thực dân Pháp quay lại tái chiếm (1946), chúng khai thác những nét khác biệt về phong tục tập quán, xuyên tạc sự thật lịch sử nhằm phá hoại khối đoàn kết dân tộc. Trước tình hình đó, Chi bộ xã Ngũ Lạc cùng với sư cả Thạch Hiên đã ra sức tuyên truyền, vạch trần âm mưu gây chia rẽ của thực dân Pháp, vận động quần chúng nhân dân giữ gìn khối đoàn kết giữa các dân tộc trong xã, đồng thời lãnh đạo nhân dân đấu tranh. Sư cả Thạch Hiên đã tham gia Mặt trận Việt Minh và là thành viên của Hội ủng hộ bộ đội Isarắc xã Ngũ Lạc.

Bước sang giai đoạn chống Mỹ, các vị sư của chùa luôn tích cực tham gia gầy dựng cơ sở đồng thời vận động bà con phật tử tham gia các cuộc đấu tranh chính trị ở xã, huyện và tỉnh. Trong khuôn viên chùa, các vị sư đã đào nhiều hầm bí mật để nuôi chứa cán bộ.

Năm 1957, Tỉnh ủy phân công đồng chí Trần Lái (Ba Oai) là cán bộ Khmer vận của tỉnh đến công tác tại xã. Đồng chí đã dựa vào các chùa cơ sở để quan hệ chỉ đạo. Ở chùa Vel Lac có sư cả Canh tham gia. Đến giai đoạn trụ trì của sư cả Kheạn (1959-1960), sư cả cùng với Acha Panh (Tư Nhân), đều là đảng viên cùng đồng bào sư sãi tham gia cuộc đấu tranh đòi địch thả Acha Phơ, Acha Lui Sa Rát và chống gian lận trong bầu cử Hội Mê Konl. Sư cả Canh, sư cả Kheạn sau khi hoàn tục đã thoát ly theo cách mạng và đã hy sinh.

Đá Sây Ma (đá kiết giới) xung quanh nền Chánh điện

Hưởng ứng phong trào Đồng khởi đêm 14/9/1960, các vị sư và phật tử chùa Vel Lac đã tham gia xuống đường đốt đuốc, gõ mõ, hô vang các khẩu hiệu chống chính quyền Ngô Đình Diệm và hợp với các đoàn biểu tình khác kéo đến bao vây tề xã Ngũ Lạc, giải phóng xã nhà chiều ngày 17/9/1960.

Giai đoạn trụ trì của sư cả Kiên Song (1962 – 1965), tham gia cơ sở cách mạng tại chùa Vel Lac có các vị sư là đảng viên như: sư cả Kiên Song, sư Kiên Cul, Kiên Phách, Thạch Sa Hoang Tha, Sơn Dương, Thạch Rèm, Sơn Sa Hoanl, nhiều cuộc đấu tranh chính trị đã được khởi xướng tại chùa. Bên cạnh đó, các vị sư còn đảm nhận in truyền đơn phục vụ cho việc tuyên truyền, kêu gọi nhân dân đấu tranh phá ấp chiến lược, đấu tranh chống Mỹ – Ngụy ném bom, bắn pháo vào chùa, chống bắt sư sãi đi lính… Đặc biệt, nhiều chị phụ nữ đã tham gia vào lực lượng Thanh niên xung phong như: Sơn Thị Sel, Thạch Thị Sa Monl, Thạch Thị Sa Rươnl, Thạch Thị Sa Khúch, Kiên Thị Ơi, Thạch Thị Chriêu (liệt sĩ), Thạch Thị Ngàn (liệt sĩ).

Các vị sư của chùa sau khi hoàn tục, tiếp tục hoạt động cách mạng như: Kiên Song, Kiên Cul, Thạch Rèm, Thạch Cua, Sơn Sa Hoanl, Kiên Phách, Lâm Song, Thạch Soi, Thạch Khền, Thạch Xưa, Kiên Mênl, Kiên Hương, Thạch Sa Hoang Tha, Sơn Dương, Từ Ngọc Sương.

Ngày 05/3/1966, địch cho 36 máy đổ 2 tiểu đoàn chủ lực Ngụy xuống ấp Lạc Hòa cùng 12 xe bọc thép M.113 yểm trợ tiến hành cuộc hành quân càn quét. Ta có 01 đại đội địa phương quân đang đóng trên địa bàn đã kiên cường chiến đấu và đã hy sinh 33 chiến sĩ. Nhận được tin, các vị sư chùa Vel Lac phối hợp với các chùa khác đi lấy thi thể các chiến sĩ hy sinh. Nhà chùa đã hiến hàng chục cây dầu đóng hòm phục vụ việc mai táng.

Đầu năm 1972, Tiểu đoàn 509 do đồng chí Đỗ Phú Hải – Tiểu đoàn trưởng tổ chức lực lượng đánh tiêu diệt đồn phòng vệ của địch ở Lạc Hòa. Sau đó, địch cho đại đội bảo an đánh chiếm lại đồn. Ta tiếp tục chiến đấu và tiêu diệt đại đội bảo an. Trong các trận đánh này, bộ phận chỉ huy trận đánh được đặt tại chùa.

Ngày 27/4/1972, địch cho 6 chiếc phi cơ F5 cùng pháo 155 ly dội bom, nả pháo làm ngôi chính điện bị sụp đổ một phần, tăng xá và sa la bị thiêu rụi hoàn toàn.

Trong Chiến dịch mùa Xuân năm 1975, các vị sư chùa Vel Lac đã tham gia tuyên truyền, vận động, kêu gọi lực lượng ngụy quân ngụy quyền hạ vũ khí đầu hàng chính quyền cách mạng.

Trong kháng chiến chùa Vel Lac nuôi chứa, bảo vệ nhiều cán bộ cách mạng, sau này đã đảm nhận trọng trách trong các cơ quan Đảng, Nhà nước như: ông Nguyễn Trường Thọ – nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy; Dương Chí Hòa – nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Cửu Long; Trần Lái – nguyên Tỉnh ủy viên, Trưởng Ban Khmer vận tỉnh Trà Vinh; Thạch Tua (Ba Tưa) – Nguyên Tỉnh ủy viên, Chuyên viên cao cấp Ủy ban dân tộc Chính phủ.

Ngày 13/6/2013, Ủy ban nhân dân tỉnh Trà Vinh ban hành Quyết định số 1128/QĐ-UBND xếp hạng chùa Vel Lac là di tích cấp tỉnh thuộc loại hình di tích lịch sử.